دریاچه زریبار در دو کیلومتری شمال غربی شهرستان مریوان و در ارتفاع ???? متری از سطح دریا قرار دارد و از زیباترین میراث های طبیعی استان کردستان به شمار می آید. آب این دریاچه از چشمه های جوشان و رودخانه های چندی که به آن می ریزد، تامین می شود. تاریخچه پیدایش این دریاچه که به گفته کارشناسان یکی از بزرگ ترین چشمه های آب شیرین جهان محسوب می شود به دوران سوم زمین شناسی برمی گردد.
حجم آب دریاچه از ?/?? میلیون متر مکعب تا ?/?? میلیون مترمکعب در طول سال متغیر است . طول دریاچه شش کیلومتر، عرض آن ???? تا سه هزار متر است و مساحت آن حدود ??? هکتار است .وجه تسمیه زریوار و زریبار که هر دو در منطقه متداول است ، به واژه «زری » به معنی دریاچه باز می گردد. پسوند «وار» و «بار» پسوند تشبیهی و زریبار یا زریوار به معنی دریاچه وار است .درباره این دریاچه افسانه های متعددی وجود دارد که مشهورترین آنها وجود شهری مدفون (افسانه درویش) زیر آب های دریاچه است .
آب دریاچه شیرین است و از تعدادی چشمه های کف جوش و نزولات جوی تامین می شود. دریاچه زریبار به دلیل نیزارهای اطراف و همچنین گیاهان آبزی و حاشیه یی از جمله بارهنگ آبی، هزار نی، نیلوفر آبی، نی، لویی، جگن، بزواش، نعناع و گندمیان زیستگاه مناسبی برای انواع جانداران از جمله ماهیان، پرندگان و پستانداران است. انواع پرندگان بومی شامل اردک سبز، خوتکا، چنگر، گیلار، پرستوی دریایی و انواع کشیم از بومیان دریاچه زریبار است. گونه های بومی که در دریاچه زندگی می کنند شامل سیاه ماهی خالدار، سیاه ماهی معمولی، عروس ماهی، مارماهی و گونه های رها شده شامل کپور معمولی، کپور آینه یی، فیتو فاک، مور سفید و کپور سرگنده است. بر اساس تحقیقات به عمل آمده پنج گونه پلانکتون گیاهی و ?? گونه پلانکتون جانوری در دریاچه شناسایی شده است. پستاندارانی نیز در دریاچه زندگی می کنند که عبارتند از؛ سگ آبی، روباه، گرگ، خوک وحشی، خرگوش و نوعی گربه وحشی.
? موقعیت خاص دریاچه
دریاچه زریبار با آب شیرین و جنگل های سرسبز اطرافش از موقعیت ویژه و کم نظیری برخوردار است. مناظر متنوع، جنگل، دشت و دریاچه در چهار فصل سال هر تماشاگری را مجذوب و مسحور می کند. این ویژگی به همراه سایر پتانسیل های بالقوه دریاچه همچون ماهیگیری، قایقرانی و شنا در جذب گردشگران بسیار موثر است و توجیه اقتصادی خوبی برای سرمایه گذاری توسط بخش خصوصی و دولتی دارد. این شرایط و وجود مبادلات تجاری موجب می شود مریوان به قطب گردشگری و اقتصادی غرب کشور تبدیل شود.
? عوامل تهدیدکننده تالاب زریوار
? احداث سد خاکی موسوم به سد دایک (که در قسمت جنوبی دریاچه واقع شده) در برابر این دریاچه موجب شده است تا حدودی سیستم دریاچه از یک اکوسیستم باز به یک اکوسیستم بسته تبدیل شود و همچنین نسلی از ماهیان بومی دریاچه که به طور معمول هنگام تخم ریزی جریان کم عمق رودخانه زریبار را انتخاب می کردند، منقرض و نابود شوند.
? ورود رسوبات و شن های جاری و فضولات حیوانی و انسانی به دریاچه از طریق بند انحرافی قزلچه سو که رودخانه فصلی قزلچه سو را به دریاچه زریبار متصل می کند.به دلیل بارش فراوان در شهرستان مریوان که به طور معمول حداکثر بارش در فصل بهار است، جریانات سطحی موجب جابه جایی مقادیر زیادی رسوبات فرسایش یافته از کوه ها و مسیر حرکت خود می شوند که در صورت انتقال آب رودخانه قزلچه سو به دریاچه زریبار سالانه مقادیر عظیمی از رسوبات به داخل دریاچه منتقل شده که این خود موجب کاهش عمق دریاچه و مساحت آن خواهد شد.
? ورود فاضلاب های انسانی و مواد زائد جامد روستاهای حاشیه دریاچه (که در حال حاضر بالغ بر ? روستا است) روی دریاچه موجب افزایش شدید ازت در آب دریاچه شده و شرایط مناسبی را برای رشد و توسعه نیزارها و گیاهان آبزی مزاحم فراهم کرده است و همچنین از کیفیت آب شیرین دریاچه به شدت کاسته خواهد شد و تعفن شدیدی حواشی دریاچه زریبار را دربر می گیرد.
? تخریب جنگل های اطراف دریاچه و عواقب حفر چاه های متعدد و بهره برداری بیش از اندازه از آنها در اطراف دریاچه می تواند علل مختلفی داشته باشد که از مهم ترین آنها می تواند موارد زیر باشد؛
?) تغییرات کاربری جنگل به زمین زراعی از سوی برخی افراد سودجو در روستاهای حواشی دریاچه
?) استفاده از چوب درختان جنگلی به منظور استفاده برای سوخت زمستانی
?) آتش سوزی های متعدد که در سال های اخیر افزایش یافته که خود موجب نابودی همیشگی جنگل ها می شود.
?) خاکبرداری از برخی از نقاط جنگل به نام استفاده از معدن یا استفاده های دیگر
?) نبود نظارت دقیق و اصولی از سوی مسوولان ذی ربط در برخورد با دشمنان جنگل ها و مراتع.
در مورد حفر چاه در اطراف دریاچه نیز که موجب کاهش آب دهی چشمه های کف دریاچه شده آب کف دریاچه خود مستقیماً در حفظ و بقا یا نابودی زریبار تاثیرگذار است.
? فعالیت های غیراصولی تفریحی شامل ماهیگیری، شکار بی رویه، قایقرانی و... است و این نکته در حالی است که میلیون ها نفر را در جهان که میلیاردها دلار را صرف این فعالیت ها می کنند، به خود مشغول کرده است اما کسب این درآمدها منوط به رعایت این نکته است که تالاب ها،دریاچه ها را از حالت طبیعی خود خارج نکنند. صنعت ماهیگیری در امریکا ?? میلیون نفر را به خود جذب کرده است که سود ناشی از آن ?? میلیارد دلار در سال برآورد می شود.
? نبود شناخت کافی و درک روشن از مسائل زیست محیطی در میان اقشار مختلف جامعه، به خصوص در بین برخی از مدیران و مسوولان دولتی که عده زیادی از آنها از اهمیت مسائل زیست محیطی غافل بوده و آن را در رده های آخر دسته بندی می کنند و فقط به نتایج حاصله از طرح ها و توجیه کردن آنها بدون ارزیابی کردن اثرات زیست محیطی(EIA) آنها می اندیشند و برنامه ریزی می کنند که این خود یکی از بزرگ ترین و مهم ترین عوامل در تخریب بیش از پیش محیط زیست توسط ارگان های دولتی به شمار می آید و متاسفانه روز به روز روند این تخریب ها سرعت یافته است.
? نپرداختن به مقوله آموزش به طور جدی و اصولی در ساختار برنامه های حفاظت محیط زیست که رکن اصلی و بنیادی هر سازمان و ارگان و دولتی است و بالطبع در مورد حفاظت از محیط زیست لزوم آموزش های زیست محیطی درمیان تمامی اقشار مردم (باسواد و بی سواد)حرف اول را در دنیای امروز می زند.
? شکار غیرقانونی پرندگان (اردک، چنگر، قو و...) و پستانداران (خرگوش، خوک وحشی و... ) توسط متخلفان که از ساکنان شهر مریوان و روستاهای مجاور دریاچه اند، باعث شده است این زیستگاه تبدیل به مکانی ناامن برای پرندگان بومی و مهاجر شود که بعد از کیلومترها پرواز، خسته و کوفته قصد سکنی گزیدن در این محل را برای مدت کوتاهی دارند. به راستی این شیوه پذیرایی و مهمان نوازی دور از انصاف و جوانمردی است و در بین این اقشار، افراد باسواد و به ظاهر تحصیلکرده و فرهنگی نیز به چشم می خورند که جای بسی تاسف است. لازم به توضیح است در اولین گزارش ملی به کنوانسیون تنوع زیستی در دی ماه ???? ( دسامبر ????)، دریاچه زریوار با مساحت دو هزار هکتار به عنوان منطقه شکار ممنوع معرفی شده است اما تاکنون هیچ اقدام مثبتی در این رابطه صورت نگرفته و همچنان تخریب با نرخ تصاعدی در حال پیشرفت است.
? از دیگر مواردی که به آن باید اشاره کرد مساله ریختن بچه ماهی های پرورشی (غیربومی) توسط شیلات با نظارت نمایندگان حفاظت محیط زیست استان در دریاچه است که از مبنا و پایه علمی برخوردار نبوده و سال به سال بر تعداد آنها افزوده می شود، بدون اینکه گوشه چشمی به میزان کمبود اکسیژن محلول، رشد جلبک ها، پیشرفت نیزارها و رسوبات دریاچه داشته باشند. موارد فوق دست به دست هم داده و تغییرات فاحش و ملموسی در شرایط اکولوژیکی و تعادل زیستی دریاچه به وجود آورده است و در سال های اخیر به علت بی احتیاطی از طریق رهاسازی گونه های مختلف ماهی در دریاچه که به منظور ایجاد اشتغال و توسعه شیلات انجام گرفته و نبود نظارت کافی و تمهیدات لازم نوعی خرچنگ آب شیرین (به گفته کارشناسان حفاظت محیط زیست) وارد دریاچه شده است که با توجه به فراهم بودن محل و عوامل مناسب برای رشد و نداشتن دشمن طبیعی در دریاچه به شدت تولید مثل کرده و در نهایت تهدیدی برای ماهیان و موجب برهم زدن تعادل زیستی دریاچه شده است.
تعدد مدیریت و ناهماهنگی میان نهادهایی که خود را متولی دریاچه می دانند (از جمله محیط زیست، شیلات، امور آب، شهرداری، جهاد کشاورزی و...) به عنوان یکی از مشکلات اصلی گریبانگیر دریاچه شده است. از سال های گذشته بسیاری از دستگاه ها و ادارات مریوان هرکدام به نحوی و به طریق خاص خود از دریاچه استفاده غیرکارشناسانه به عمل آورده و آسیب هایی را هم به آن وارد کرده اند .بسیاری از ادارات هر کدام برای خود مهمانسرایی اختصاصی بر بالای تپه مشرف به دریاچه احداث کرده اند که این ساخت و سازها خارج از هرگونه طرح جامعی است که باید برای زریبار تهیه می شد.
این ساختمان ها که نماهای نامناسبی دارند علاوه بر لطمه زدن به محیط طبیعی و جنگلی اطراف دریاچه دفع فاضلاب شان هم برای دریاچه و هم برای خود ادارات ذی ربط مشکل آفرین شده است. علاوه بر این شهرداری از یک طرف ادعا می کند که حفظ نظافت دریاچه را برعهده دارد، پس باید از آن کسب درآمد کند و با اجاره دادن قایق برای قایقرانی و پارکینگ دریاچه به بخش خصوصی از دریاچه بهره برداری می کند، از سوی دیگر اداره جهاد کشاورزی و امور آب روستایی نیز به دلیل احداث سد یا دایک خاکی دریاچه خود را مسوول دریاچه دانسته و از طریق فروش آب آن کسب درآمد می کنند. شیلات با همکاری نهادهای دیگر با ریختن تخم و بچه ماهی غیربومی در دریاچه علاوه بر انقراض ماهی های بومی دریاچه با همکاری تعاونی های صید سالانه ده ها تن ماهی از آن استخراج می کنند.
محیط زیست نیز بنا بر وظیفه اش مجوز صید ماهی و شکار پرندگان نیزار های دریاچه را صادر می کند و با تعداد کم نیرو و نداشتن مهارت به حراست از دریاچه پرداخته است. همچنین اداره آب و فاضلاب نیز برای تامین آب جمعیت روزافزون شهر مریوان علاوه بر احداث ده ها حلقه چاه در سال های گذشته هر ساله ناچار به احداث چندین حلقه چاه دیگر می شود و... این فقط بخشی از سرنوشت تاثربرانگیز دریاچه زریبار است و این همه متولی در گذشته هر کدام از جانب خود بدون هماهنگی با سایر ادارات، برای دریاچه پروژه تعریف کرده ، در آن سرمایه گذاری کرده و کسب درآمد کرده اند. این ناهماهنگی ادارات در گذشته هم موجب نابودی سرمایه و بیت المال شده، هم به اکوسیستم دریاچه آسیب وارد کرده است. به عنوان مثال قبل از احداث سد خاکی و آبگیری آن شهرداری بودجه کلانی را به ساخت اسکله و پیاده رو کنار دریاچه اختصاص داد که پس از آبگیری سد تمامی تاسیسات احداث شده زیر آب فرو رفت.
? به جز موارد فوق عوامل متعدد دیگری از جمله منفعت طلبی های شخصی، افزایش روزافزون جمعیت، گسترش شهرنشینی، پیشرفت و توسعه صرفاً یک بعدی و سریع، بهره برداری بدون ضابطه از منابع طبیعی، تولید مستمر انواع آلوده کننده ها و... از عوامل موثر در تخریب محیط زیست بوده که چنین روندی زمین را تبدیل به مکانی غیرقابل سکونت برای ساکنان آینده آن (نسل های فردا)خواهدکرد.
بر همین اساس در اصل ?? قانون اساسی چنین آمده است؛ «در جمهوری اسلامی، حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسل های بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی می شود، از این رو فعالیت های اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیرقابل جبران آن ملازمه پیدا کند، ممنوع است.»
در رابطه با تفاوت های دریاچه زریبار با سایر جاهای طبیعی در کشور از لحاظ اختصاص دادن امکانات و منابع از سوی دولت و رسیدگی به آن باید گفت:
? زیبایی های متنوع دریاچه و بی نظیر بودنش از لحاظ طبیعی را نمی توان با هیچ جای دیگری مقایسه کرد.اما نباید کتمان کرد احداث هتل های بسیار مجهز وگرانبهای شهر بسیار کوچک سرعین و امکانات و تاسیسات تفریحی توریستی نمک آبرود شمال بدون سرمایه گذاری کلان دولتی امکان پذیر نمی شد. بنابراین هرگز نمی توان آن مکان های مذکور را از لحاظ سرمایه گذاری و ارائه خدمات با دریاچه زریبار و مریوان مقایسه کرد.
? در هر حال با تخصیص اعتبارات کلان و جهشی و ویژه و نیز با بازنگری در مدیریت ها می توان این خطای مدیریتی را جبران کرد. همان طور که اشاره شد مدیران کاردان با تشخیص دقیق و ارائه گزارش های کارشناسانه و تعریف پروژه های ضروری می توانستند از معضلاتی که دامنگیر دریاچه شده، جلوگیری کنند اما آنان با دفاع از عملکرد خود و آوردن هزاران توجیه به پاک کردن صورت مساله می پرداختند و ذهن مسوولان رده بالای خود را از واقعیات منحرف می کردند. در نتیجه برخی از مدیران ذی ربط به دلیل نپذیرفتن نواقص کار خود و دفاع از حوزه مدیریتی شان از انجام اقدامات جدی و علمی برای حفظ دریاچه پیشگیری کردند. واضح است هیچ انسانی خالی از نقص نیست و برای رسیدن به وضعیتی مطلوب تر باید به نقد عملکرد گذشته خود بپردازیم و با پذیرفتن انتقاد، نقاط ضعف خود را بهتر می شناسیم و بدون داشتن سعه صدر هرگز نمی توانیم نواقص خود را تشخیص بدهیم و برای رفع آن اقدام کنیم.
در رابطه با سرمایه گذاری از طریق جذب سرمایه و گردشگرهای داخلی و خارجی باید گفت
? شاید هر یک از ادارات با فعالیت های خود در دریاچه خواسته باشند خدمت و کمکی را ارائه کرده باشند اما کارهایی که کارشناسانه انجام نگرفته باشد بازدهی خوبی به دنبال نخواهد داشت. جذب سرمایه از طریق ارائه طرح توجیهی علمی برای دریاچه مفید است اما بدون هماهنگی با سایر ادارات و بدون شناخت کامل از وضعیت زیست محیطی دریاچه زیانبار خواهد بود. هر اداره با توجه به وظایف محوله و حیطه تخصصی خود و با هماهنگی با سازمان مربوطه اش به برنامه ریزی و جذب سرمایه برای دریاچه اقدام می کند و این اقدام های جداگانه برای پروژه یی واحد یعنی دریاچه یادآور همان مثل معروف «آشپز چو دوتا شود آش یا شور یا بی نمک می شود» خواهد شد. بی تردید تلاش هایی به عمل آمده اما تا رسیدن به وضعیت مطلوب راه درازی مانده است.
در این راستا نبود نگرش سیستمی در مباحث مدیریتی یکی از معضلات جدی در ایران است که سازمان های مختلف با مدیریت های موازی و تلاش در راستای کسب منافع بخشی خود، موجب مشکلات عدیده یی در کشور شده اند. دریاچه زریبار نیز از این امر مستثنی نبوده و هنوز مشخص نیست دریاچه زریبار از لحاظ اولویت بندی چه کاربری دارد؟ به نظر کارشناسان به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی مریوان با آب و هوای مناسب، پوشش گیاهی انبوه و موقعیت تجارتی این شهر بهتر است مسوولان امر با دیدی واقع گرایانه شرایط و تسهیلات لازم را برای گسترش توریسم و گردشگری در دریاچه زریبار فراهم آورند و با تعیین مدیریت واحد دریاچه زریبار، این دریاچه زیبا را به یکی از قطب های گردشگری تبدیل کنند.
? راهکار مشکلات مطرح شده
?) تخریب سد دریاچه و تامین آب کشاورزی منطقه مریوان و زمین های اطراف دریاچه که قسمت شمالی آن بیلو و قسمت جنوبی آن وله ژیر و قسمت شرق آن گاران است از طریق بند انحرافی «که لینکه وه» که از سد گازان تامین می شود که هم باعث تامین آب کشاورزی منطقه می شود و سطح آب دشت های اطراف دریاچه را به طور نسبی بالا می برد.
?) بستر مناسب برای وجود ضمانت اجرایی برای تصمیم گیری ها
?) فرهنگ سازی در میان مردم منطقه جهت پالایش محیط زیست
?) ایجاد هیات های متخصص برای مطالعات علمی در مورد تمامی جنبه های زریبار
?) ایجاد سدهای رسوب گیر در کوهستان های اطراف دریاچه
?) تخلیه سدهای رسوب گیر در سال
?) تلاش در راه ثبت زریبار به عنوان تالاب در مجامع بین المللی مربوطه برای استفاده از قوانین جاری در این باب
?) ضرورت توجه به عوامل انسانی و نقش ان جی او ها در این رابطه
?) نظارت دقیق و شفاف بر نهادهای مسوول از طریق مرکز کشور برای حذف مدیران ناکارآمد.
در کل با توجه به موقعیت نامطلوب دریاچه زریبار، این دریاچه باید در اولویت برنامه ریزی منطقه یی قرار بگیرد و با برگزاری کنفرانس از سوی مسوولان ذی ربط در ارتباط با مسائل مربوط به دریاچه زریبار نگاه کارشناسی و اصولی به این دریاچه از سوی محققان و صاحب نظران دانشگاهی تبیین شود.
البته نباید این نکته را از نظر دور داشت که هرگونه فعالیتی که نشانی از توسعه دارد تنها در «هماهنگی با طبیعت» توسعه پایدار قلمداد می شود و توسعه پایدار وقتی تحقق می یابد که اطلاعات زیست محیطی همه گیر شده و مشارکت مردم در حفظ و حراست از آن دوچندان شود. بدون حمایت مردمی، جهش به سمت توسعه مشکل آفرین خواهد بود، بنابراین آموزش مردم در زمینه محیط زیست امری ضروری و الزامی است.